Share this:

O LE TALI A LĒ SA AVEA MA LOIA SILI (LEMALU HERMANN PAUL RETZLAFF) I FESILI A LE SAMOA OBSERVER ILE TOE FUATAIGA O LE FAAVAE MA TULAFONO O FANUA MA SUAFA

(26 APERILA 2020); O le afuaga o le teuteuga ua faia nei ile Tulafono Faavae, o le tali sa’o atu lea i faafitauli o lo’o feagai ma i latou o lo’o manaomia le fesoasoani ini a latou talosaga apili ile Faamasinoga o Fanua ma Suafa (LTC) e lē manuia pe lē fa’amalieina ai i latou.

E tusa ai ma faiga faavae o lo’o iai nei, e maea loa ona tuuina mai le iuga a le Peresetene a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa i se faamasinoga apili, e le’o toe iai se isi faamasinoga e mafai ona sulufa’i iai le aiga e lē manuia, mo se apili po’o se toe iloiloina o le iuga ua tuuina mai.

O itu mafatia nei ua fai ma masani, i tausaga e tele ua mavae, ona sulufa’i atu i le Ofisa o le Alii Palemia, Minisita, ma isi sui mamalu o le Malo mo se fesoasoani, ma sailia po’o ai e gafataulimaina sa latou talosaga mo se isi apili?
O le tali sa mafai ona tuuina atu, ole leai lea o se isi faamasinoga e i luga atu e mafai ona talosaga iai mo se isi iloiloga po’o se apili.

E pau lava le faatinoga faalē faamsinoga mo apili e faasaga i faaiuga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa (LTC) e tuuina atu ile Faamasinoga Maualuga (Supreme Court) ole Faamasinoga Toe Iloilo (Judicial Review) lea o lo’o iai nei, latou te gafataulimaina fa’alētulafono le faagasologa o mau, ma lona faatinoina.
Peita’i e le’o iai se malosiaga fa’aletulafono i le Supreme Court, e iloiloina ai ni fete’enaiga po’o ni soalaupulega faaleaganuu ile Judicial Review. O le uiga o lea faamatalaga, po’o fea lava le itu e mafuli iai le faaiuga e tuuina mai e le Peresetene o le Faamasinoga o Fanua ma Suafa, e faatumauina ma aloaia ai se suafa matai, pe sōlōīā ai foi se nofoaiga a se aiga i se suafa matai, e lē mafai ona toe apili i se isi lava faamasinoga i totonu o Samoa i le taimi nei.

O lea ua alagatatau ai ona faatuina se isi Faamasinoga fou mo Apili, e gafataulimaina faamasinoga ma iloiloga talafeagai, e faatinoina ai Apili mo faaiuga o Faamasinoga o Fanua ma Suafa, ma ia mafai ai ona agai tonu iai mataupu e tagofia ai tu ma aganuu fa’asamoa, e le’o mafai e faamasinoga fa’apapalagi ua iai i lalo ole Tulafono Faavae ona iloiloina (ma e lei mafai lava ona latou faia lea tulaga talu ona avea Samoa ma malo tutoatasi ona na vae ese le aganuu ma avea ai ma matafaioi fa’apitoa o le LTC).

O le fesili, o le a le faamasinoga e alagatatau ona tauaveina le avega o le auiliiliina o le tatou aganu’u, po’o le fesiligia lea fa’aletulafono o le Faasamoa mo Samoa – e tu’u loa i aa’o o le Fa’amasinoga Apili lea o lo’o mulimuli i tulafono ma faiga-fa’ave Fa’aperetania i le taimi nei? (current Westminster modelled Court of Appeal) – O le afuaga o lenei teuteuga mai le Malo, e tali manino i lea fesili ole – “Leai”.
O le ālāfua e manaomia le faavaeina lea o le Faamasinoga Faasamoa e gafataulimaina Faaiuga Faaleaganuu Faasamoa moni.

E le o i ai se fa’amoemoe o nei Tulafono taufa’aofi e lote pe soli fua aia-tatau o tagata ta’itasi o le atunu’u e pei ona fa’ata’atia i le Fa’avae. E auna fa’apitoa lava le fa’amoemoe ina ia fa’aleleia atili le fa’atinoina o galuega o le fa’amasinoga o fanua ma suafa.

E le o i ai fo’i ni vaega fou o nei Tulafono taufa’aofi, e lotea pe solia le puipuiga o fanua fa’aleaganuu o le tatou atunu’u. O lo’o puipuia pea i le Vaega 102 o le Fa’avae. O vaega o le Tulafono o le Lands and Titles Act 1981, lea o le a toe fa’atino i Tulafono fou, e maua ai ta’iala o le lesitalaina o ni fa’anua fa’aleaganu’u, i se fanua o lo’o fa’apea ona fesiligia pe ua fa’amaonia lana lesitala, ma e lemafai se talosaga fa’apea, vagana ai ua gatasi i ai se aiga potopoto, ma e aunoa ma se te’ete’e e tali mai i le fa’asalalauga e tatau ona fa’atino.

E aunoa ma se fa’aupuga i tulafono-taufa’aofi e mafai ai ona i ai se taumafaiga e fa’aliliu ai se Customary land i se fanua papalagi po’o le freehold land.

E le manino la po’o le a le fa’avae, pe fa’apefea fo’i ona tau feavea’i fua se manatu, e fa’apea o lo’o taumafai lenei fa’amoemoe e lote le tatou fanua fa’aleaganu’u, Customary Land? O le mau ma le fa’aaloalo, e le o i ai lava se tulaga fa’apena.

E aunoa foi ma se aia-tatau o lenei Fa’amasinoga faamoemoe, e fa’atino fua ni fa’aiuga e uiga i fanua ma suafa o aiga ta’atasi o le tatou atunu’u e aunoa ma se talosaga ua fa’auluina muamua mai e ni aiga po’o ni vaega o le atunu’u, ua latou manatu e saili se fesoasoani mai le fa’amasinoga. A le fa’auluina se mataupu e saili ai se finagalo o le Fa’amasinoga, e leai se aia o le Fa’amasinoga i na mataupu fa’aleaiga.

E le gata i lea, o le tulaga lava lea e tasi e tali fuaitau atu ai i le tulaga o lo’o iai nei le sēei faatasi ai o Faamasinoga e lua i lalo o le faamalumaluga a le Matagaluega o Faamasinoga, e ui i se eseesega o lo’o iai i faaiuga faaletulafono e faia e nei faamsinoga, e afua mai ona o le eseesega o tu ma aganuu e fua iai faaiuga ma matafaioi o nei faamasinoga e lua. Ma o nei foi faiga (o le aveavea’i ai o ni aganuu se lua, o le fa’apapalagi ma le Faasamoa) sa sau ai lava Samoa talu mai le Faavaeina o lona Tutoatasi.

O le tali atu la a le Malo e faapea, o le faavaeina lea o se Faamasinoga fou e gafataulimaina nei faafitauli o lo’o alia’e mai pea, ina ia maua e aiga mafatia le avanoa tutusa e saili ai se isi faamasinoga maualuga atu, e saili ai le tonu ma le sa’o i le āutalaina o mataupu tau i fanua faaleaganuu ma suafa matai.

O le afuaga o nei toe fuataiga na pogai mai ise Komisi Suesue fa’a Palemene Lauaitele, sa faatautaia mo le 9 i le 10 masina mai le 2017-2018, sa iloiloina ai faatinoga a le Faamasinoga o Fanua ma Suafa. Sa valaaulia le atunuu lautele ma itutino uma o le Malo (toatele na auai) ma faia a latou folasaga i lea taimi.

O le fuafuaga mo le Faamasinoga fou e agai tonu ana faatinoga ile anoanoa’i o atugaluga i faaiuga ua tuanai, lea ua mafatia ai le toatele o aiga o lo tatou atunuu, i suafa matai ma fanua faaleaganuu, ua lagona ma manatu e lē amiotonu lona faatinoina (f.t. ole faasuafaina oi latou e le’o ni suli ole aiga), ae pagā lea, ua leai se isi avanoa talafeagai e apili ai le soalaupulega ole aano moni o lenei faaiuga.

Ae le gata i lea, o matafaioi faavaeina ole komiti filifilia a le Maota Faitulafono, lea ua tuuina iai lenei Tulafono Taufaaofi, ua iai nei le faaeteetega i lona fa’atauaina. O lona afuaga faatemokalasi ole faafofogaina o mau ale atunuu lautele, ma o lo’o ia tei latou foi le malosiaga e faia ai teuteuga e manatu e alagātatau ile Tulafono Taufaaofi mo le faamaoniaga ale Palemene.

O lo’u auai i lūmā mea o lenei komiti, na ou iloa ma mātauina ai, le maualuga o lo latou galulue fitā-i-tugā ile aoaoina o iloiloga ma manatu faalia o le atunuu lautele, male lē faaituau ma le faamaoni.

O le avanoa tonu lea mo folasaga i le taimi nei.

Fa’afetai mo fesili, o le tali lea ma le fa’aaloalo o le auauna.
Tumau pea Ieova i lo tatou Va,
Lemalu.

Share this: